U 14. veku područje Kosova i Metohije predstavljalo je političko i duhovno središte srednjevekovne Srbije. Tada je srpski kralj Milutin na relativno malom prostoru podigao više od 40 manastira, koje su zidali najbolji vizantijski neimari.
Uticaj vizantijske umetnosti vidljiv je kako u arhitekturi tako i unutar crkava, na freskama koje već vekovima izazivaju divljenje i posetilaca i stručne javnosti. Ovde možete videti neke od remek-dela ne samo srpskog već i svetskog freskoslikarstva.
Zbog velike kulturno-istorijske vrednosti ovih veličanstvenih građevina, i blaga koje se u njima nalazi, manastiri Dečani, Gračanica i Pećka patrijaršija, zajedno sa Crkvom Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, upisani su na Uneskovu listu svetske kulturne baštine.
Manastir Gračanicu mnogi smatraju jednim od najlepših spomenika srpske srednjevekovne arhitekture. Poznata je po svojim skladnim proporcijama i snažnim zidovima od tesanog kamena i opeke. Od velelepnog manastirskog kompleksa iz 14. veka ostala je crkva posvećena Blagoveštenju.
Fasade bogato ukrašene opekom i kamenom, već na prvi pogled ostavljaju utisak svečanosti i monumentalnosti. Pet kupola ritmično su postavljene na potporne elemente različite visine i vertikalno ističu krstastu osnovu crkve.
Freske u Gračanici slikane su u stilu srpske i vizantijske umetnosti prve polovine 14. veka i odlično su očuvane. Izrazito detaljne i magično lepe, ove freske prikazuju važne istorijske ličnosti tog vremena. Na ulazu u crkvu videćete portrete ktitora crkve Kralja Milutina i njegove žene Simonide – oslikani su svetlim bojama što stvara upečatljiv kontrast u odnosu na tamnoplavu pozadinu. U Gračanici su po prvi put naslikani članovi loze Nemanjića.
U okolini grada Peći nalazi se Pećka patrijaršija, veliki manastirski kompleks koji obuhvata četiri crkve sazidane jedna uz drugu, koje čine jedinstvenu ambijentalnu sredinu. Najstarija među njima, Crkva Sv. Apostola, podignuta je u trećoj deceniji 13. veka, kada je i postala novo sedište srpske Arhiepiskopije. Početkom 14. veka podignute su Crkva Sv. Dimitrija, Bogorodičina crkva, kao i mala Crkva Sv. Nikole.
Na zidovima pećkih crkava može se sagledati čitava istorija različitih stilova srednjevekovnog freskoslikarstva. Freske u Pećkoj patrijaršiji nastale su u periodu od 14. do 18. veka.Freske u Crkvi Sv. Dimitrija rađene su u prvoj polovini 14. veka i odlikuju se neobično velikim brojem detalja. Na ulazu u crkvu videćete portrete srpske vladarske dinastije Nemanjića – čest motiv na zidovima srednjevekovnih srpskih manastira.
U istoj ovoj crkvi nalazi se riznica s ikonama, rukopisnim knjigama i drugim predmetima.
Ovde je krunisan i srpski kralj Dušan, najmoćniji među srpskim vladarima, za vreme čije vladavine je srpska srednjevekovna država dostigla vrhunac moći.
Nedaleko od Pećke patrijaršije, nalazi se i manastir Dečani, najveća crkvena građevina srednjevekovne Srbije. Podigao ju je Stefan Uroš III Dečanski u 14. veku i služila je istovremeno kao svetinja i kao porodični mauzolej.Struktura vizantijskog hrama zaodenuta je romaničkog obradom fasada sa naizmenični horizontalnim redovima svetložutog i ljubičasto-crvenog mermera sa obiljem skulpturalnih ukrasa. Odlikuje se prepoznatljivom kupolom impozantne visine od čak 28 metara.
Ovde su se tokom srednjeg veka okupljali učeni ljudi i umetnici koji su oslikali manastir sa više od hiljadu pojedinačnih figura i scena iz istorije hrišćanstva raspoređenih u više od 20 ciklusa, uključujući i portrete ktitora i drugih članova dinastije Nemanjić.
Dečani su i jedna od retkih srpskih crkava u kojima je sačuvan prvobitni kameni ikonostas i dobar deo ikona iz 14. veka. U riznici manastira nalazi se oko 60 ikona stvorenih između 14. i 17. veka, kao i brojni rukopisi, knjige i crkveni predmeti.
Crkva Bogorodice Ljeviške podignuta je u 14. veku na ostacima crkve iz 13. veka kao zadužbina kralja Milutina. Arhitekta crkve, protomajstor Nikola, spojio je ostatke stare trobrodne crkve s novim krstoobraznim hramom, kako bi kreirao veličanstvenu petobrodnu građevinu zidanu naizmeničnim slojevima opeke i sige.
Značajna umetnička zaostavština ove crkve ogleda se u dva sloja fresaka koja govore o razvoju srednjevekovnog slikarstva. Tri očuvane freske iz 13. veka (Svadba u Kani, Isceljenje slepog i Bogorodica s Hristom hraniteljem) odlikuju se zvučnim koloritom i grandioznim formatom kompozicija. U drugom sloju fresaka oslikanom između 1310. i 1313. godine, posebno se ističu portreti Nemanjića i ktitora manastira, i to natprirodne veličine. Primetno umnožavanje broja figura, kao i istaknuto mesto simbolizma, alegorije i personifikacije, ilustruju promenu stila u srednjevekovnom freskoslikarstvu koja se desila početkom 14. veka.
Zbog velike kulturne vrednosti, manastir Bogorodica Ljeviška nalazi se na Uneskovoj listi svetske kulturne baštine.
Legenda kaže da je Devič osnovao despot Đurađ Branković u prvoj polovini 15. veka u spomen svoje kćeri – device. Više puta je obnavljan i dograđivan, a danas je od originalnog manastirskog kompleksa ostala samo crkva s poluoblim svodom, u kojoj se nalaze i mošti svetitelja Joanikija Devičkog. Joanikija je ovekovečen i na jednoj od najstarijih fresaka u manastiru. Zidove Deviča krase tri različita sloja fresaka od kojih najstarije potiču iz druge polovine 15. veka, a najmlađe iz 19. veka.
Tokom 16. i 17. veka u Deviču se nalazila i izuzetno cenjena prepisivačka radionica u kojoj su se umnožavali crkveni rukopisi.
Manastir Banjsku podigao je srpski kralj Milutin u 14. veku kao zadužbinu i mauzolej. Spoljni zidovi Banjske dekorisani su masivnim tesanicama od belog i crvenog mermera i sivog serpentina. Arhitektonska plastika predstavlja sintezu vizantijske i romaničke umetnosti i posebno je bila bogata na zapadnom portalu. Većina ukrasa i arhitektonskih figurica izmeštena je iz manastira. Tako se jedna od dobro očuvanih figura koja predstavlja prikaz Bogorodice s malim Hristom u naručju, nalazi u obližnjoj crkvi sela Sokolica.
Za vreme turske vladavine manastir Banjska bio je pretvoren u džamiju.
